خون مایعی حیاتی است که در رگ‌های ما در جریان بوده و امکان حیات را برای ما فراهم کرده است. اختلالات خون تأثیرات زیادی بر سلامت افراد دارد. ترکیبات موجود در این مایع قرمز رنگ به حدی حیاتی است که کوچک‌ترین تغییری در این ترکیب (چه افزایش و چه کاهش آنها) ممکن است عوارض جبران‌ناپذیری را برای فرد به همراه داشته باشد یا شرایطی را برای او ایجاد کند که کیفیت زندگی وی را در سال های باقی مانده عمر به شدت تحت تأثیر قرار دهد.

چه بسا که همین تغییرات در برخی موارد جان افراد را به خطر انداخته و طول عمر آنها را کاهش دهند. انتقال خون به فرایند انتقال خون یا فراورده‌های خونی از شخص اهداکننده به دستگاه گردش خون فرد دیگر گفته می‌شود. انتقال خون هنگامی صورت می‌گیرد که خون اهداشده پس از تجویز پزشک، با تزریق در سیاهرگ دریافت‌کننده، به‌طور مستقیم در جریان خون او وارد می‌شود.

انتقال خون برای درمان بسیاری از مشکلات پزشکی فرد دریافت‌کننده، مانند بیماری‌های خونی، سرطان و نیز درمان برخی جراحت‌ها و جراحی‌های بزرگ که در آن خون از دست رفته‌است، دارای اهمیت است. پزشکان با در نظرگرفتن علت و شدت کم خونی (هموگلوبین پایین)، بیماری و علائم آن، نیاز به انتقال خون را تعیین می‌کنند. همچنین انتقال پلاکت در صورت پایین بودن پلاکت‌های خون یا اختلال در عملکرد آنها و انتقال پلاسما برای تأمین پروتئین‌های خون و توقف خونریزی ضرورت دارد.

خون اهداکنندگان داوطلب واجد شرایط لازم (با انجام برخی پایش‌ها)، توسط مراکز انتقال خون جمع‌آوری می‌شود. سپس خون هدیه‌شده برای بررسی ایمنی و سلامت آن مورد آزمایش‌های غربالگری و تأیید سلامتی قرار گرفته و خونی که در این آزمایش‌ها، رد شود با شرایط خاص و با حفظ کامل ایمنی سوزانده و معدوم می‌گردد. خون و فراورده‌های خونی سالم به بانک خون مراکز درمانی تحویل و در مواقع نیاز برای یکی از بیماران نیازمند مصرف می‌شود.

اجزای خون

خون دارای اجزای مختلفی است، از جمله:

• گلبول های قرمز اکسیژن را حمل می کنند و به حذف مواد زائد کمک می کنند.
• سلول های سفید که به بدن کمک می کنند تا با عفونت ها مبارزه کند.
• پلاسما قسمت مایع خون است و به جلوگیری یا کنترل خونریزی کمک می کند.
• پلاکت ها به لخته شدن خون به درستی کمک می کنند.

انواع گروه های خونی

4 گروه خونی آ (A)، ب (B)، آ.ب (AB) و اُ (O) وجود دارند. علاوه بر این گروه‌های خونی، عامل آر. اچ (RH) مثبت یا منفی هم در بیمار و هم در فرد اهداکننده خون بررسی می‌شود. حدود 40 درصد مردم گروه خونی اُ دارند و انتقال خون آنها تقریباً برای همه افراد بی‌خطر است. به همین دلیل به آنها اهداکننده‌های جهانی گفته می‌شود. اگر گروه خونی آ.ب دارید، می‌توانید از هر گروهی خون دریافت کنید و به شما دریافت‌کننده‌های جهانی گفته می‌شود و اگر خونتان آر. اچ منفی است، فقط باید خون آر. اچ منفی دریافت کنید.

سازگاری گروه های خونی با هم

1. گروه خونی O، به تمام گروه های خونی می تواند خون اهدا کند؛ اما فقط می تواند از گروه خونی O خون دریافت کند.
2. گروه خونی A، می تواند به گروه های AB و A خون اهدا کند و از گروه های خونی A و O خون دریافت کند.
3. گروه خونی B، می تواند به گروه های AB و B خون اهدا کند و از گروه های خونی B و O خون دریافت کند.
4. گروه خونی AB، تنها می تواند به گروه خونی AB خون اهدا کند، ولی از تمام گروه های خونی می تواند خون دریافت کند.

اهداف تزریق خون

1. افزایش حجم خون به دنبال جراحی، ضربه و خونریزی.
2. افزایش تعداد گلبولهای قرمز و ایجاد سطح بالایی از هموگلوبین در بیمارانی که آنمی یا کم خونی شدید مزمن دارند.
3. برای بالا بردن فاکتورهای انعقادی پلاسما جهت کنترل خونریزی در بیماران هموفیلی.

چه کسانی به تزریق خون نیاز دارند؟

گاهی اوقات، بیماری می تواند تولید خون سالم را برای بدن شما دشوار کند. برخی از شرایطی که ممکن است نیاز به درمان انتقال خون داشته باشند عبارتند از:

• کم خونی
• سرطان
• هموفیلی
• بیماری کلیوی
• بیماری کبد
• عفونت شدید
• کم خونی داسی شکل
• ترومبوسیتوپنی

انواع انتقال خون

طبق گفته صلیب سرخ آمریکا، چهار نوع رایج انتقال خون وجود دارد:

• تزریق گلبول قرمز

اگر فرد دچار خونریزی شدید کم خونی شدید (مانند کم خونی فقر آهن) باشد، یا اگر دچار اختلال خونی باشد، ممکن است به دریافت گلبول قرمز نیاز داشته باشد.

• انتقال پلاکت

تزریق پلاکت می تواند به افرادی که تعداد پلاکت کمتری دارند، مانند افراد تحت شیمی درمانی یا اختلال پلاکتی، کمک کند.

• تزریق پلاسما

اگر فردی دچار سوختگی شدید، عفونت یا نارسایی کبدی شده باشد، تزریق پلاسما دریافت می کند.

• انتقال خون کامل

برای افرادی که خونریزی شدید تروماتیک را تجربه کرده باشد و به گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها نیاز داشته باشد، استفاده می شود. از آنجایی که گلبول های سفید ممکنه است حمل بیماری های ویروسی باشند. قبل از تزریق خون گلبول های سفید را از خون خارج می کنند.

تزریق خون در چه مواقعی ضروری است؟

زمانی که بدن فاقد خون کافی برای عملکرد صحیح باشد، انتقال خون ضروری است. به عنوان مثال، اگر فردی دچار آسیب و خونریزی شدید شده باشد یا در حین جراحی خون زیادی از دست داده باشد، ممکن است نیاز به تزریق خون داشته باشد.

آماده شدن برای تزریق خون

• اگر خون اهداکننده و بیمار با هم سازگار نباشند، ممکن است عوارض جدی ایجاد شود. شما به یک آزمایش خون ساده نیاز دارید و پس از آن نمونه برای آزمایشگاه ارسال می شود. اگر در پاسخ به تزریق خون قبلی واکنش هایی داشتید، حتماً به پزشک خود اطلاع دهید.
• در صورت مصرف مکمل های غذایی حاوی آهن به پزشک خود اطلاع دهید.
• ممکن است از شما خواسته شود که مدارکی را امضا کنید که رضایت شما را به انتقال خون نشان می دهد.
• در صورت امکان، قبل از روز انتقال خون سؤالات خود را از پزشک خود بپرسید.
• انتقال خون می تواند در یک بیمارستان یا یک مرکز سرپایی انجام شود.
• ممکن است یک داروی ملایم، معمولاً دیفن هیدرامین (بنادریل) یا استامینوفن (تیلنول) برای کاهش عوارض جانبی دریافت کنید. علائم حیاتی شما بررسی و نظارت خواهد شد. خون از یک کیسه به مدت یک تا چهار ساعت به داخل لوله وریدی جریان می یابد.

مراحل انتقال خون

از آنجایی که خون اهدایی مورد استفاده برای انتقال خون باید با گروه خونی گیرنده سازگار باشد، قبل از انجام انتقال خون، نمونه خونی از شخص گیرنده برای بررسی نوع گروه خونی گرفته خواهد شد تا مشخص شود که شخص دارای کدام یک از گروه های A، B، AB یا O است و آیا Rh مثبت یا Rh منفی است. در طول انتقال خون، متخصص یک سوزن کوچک را در رگ دست وارد می کند و سپس خون از یک کیسه، از طریق یک لوله لاستیکی و سوزن به داخل رگ فرد حرکت می کند. بیمار در طول دریافت خون به حالت نشسته یا خوابیده به پشت قرار می گیرد و متخصص یا پرستار علائم حیاتی شخص گیرنده (دما، ضربان قلب و فشار خون) را در طول روند انتقال خون بررسی می کند. انتقال یک کیسه خون ممکن است تا 4 ساعت طول بکشد. بازو یا دست فرد گیرنده ممکن است تا چند روز بعد درد و کبودی داشته باشد. اگر فرد در عرض 24 ساعت پس از تزریق خون احساس ناخوشایندی کرد، به خصوص اگر مشکل تنفس یا درد در قفسه سینه یا کمر داشته باشند، لازم است به پزشک مراجعه کنند.

مدت زمان انتقال خون چقدر است؟

زمان کلی این فرایند به عوامل متعددی بستگی دارد، مانند مقدار خون یا اجزای خونی موردنیاز. بیشتر انتقال‌ها بین 1 تا 4 ساعت زمان می‌برند. درباره زمان لازم برای این کار می‌توانید با کادر درمان صحبت کنید.

مراقبت های ترانسفوزیون خون

تضمین ایمنی و سلامت بیمار مهم ترین بخش مراقبت از بیمار در حین تزریق خون می باشد. از آنجا که واکنش های مخرب در تزریق انواع فرآورده های خونی ممکن است دیده شود، بنابراین در تمام بیمارانی که FFP، کرایوپرسیپیتات، پلاکت کنستانتره، خون کامل یا گلبول قرمز دریافت می کنند، نظارت و مراقبت از جایگاه ویژه ای برخوردار است. واکنشهای شدید اغلب در 15 دقیقه ی اول تزریق پدید می آید بنابراین در 15 دقیقه ی ابتدای هر تزریق بیماران به ویژه بیماران بیهوش باید به دقت تحت مراقبت قرار گیرند. رعایت گام‌های زیر در ترانسفوزیون خون و فرآورده های آن، به حفظ ایمنی و سلامت بیمار کمک خواهد کرد:

• دستور پزشک را به دقت کنترل کنید.
• با بیمار ارتباط برقرار کنید و دلایل انجام کار و مراحل آن را برای وی توضیح دهید.
• هر گونه واکنش های قبلی به تزریق خون را از بیمار بپرسید.
• فرم رضایت نامه ی تزریق خون را توسط بیمار و یا همراه وی به امضاء برسانید.
• به بیمار توصیه کنید که لرز، سرگیجه، راش یا هر گونه علائم غیر طبیعی را گزارش دهد.
• برگه ی درخواست خون را با بر چسب کیسه ی خون از نظر نوع گروه خونی، Rh، تاریخ انقضاء، شمارۀ سریال کیسه و نام بیمار کننترل کنید.
• کیسۀ خون را از نظر وجود لخته یا حباب و رنگ غیر طبیعی فرآورده، نشت از کیسه و … بررسی کرده و در صورت وجود اشکال به بانک خون برگردانید.
• در صورت نیاز به گرم کردن خون از گرم کننده های مخصوص استفاده کنید.
• دست های خود را بشویید، دستکش بپوشید و تمامی وسایل لازم را بر بالین بیمار ببرید.
• یک خط وریدی مناسب از بیمار بگیرید.
• قبل از شروع ترانسفوزیون، علائم حیاتی بیمار را کنترل و در فرم مربوطه ثبت کنید.
• جریان خون را به آرامی شروع کنید. (برای 15 دقیقۀ اول بیشتر از 50 25 میلی لیتر نباشد یعنی حدود 15 10 قطره در دقیقه)
• پانزده دقیقۀ اول ترانسفوزیون، کنار بیمار بمانید و به دقت وی را از نظر علائم حیاتی کنترل کنید.
• در صورت تب، برافروختگی، تنگی نفس، خارش، سرگیجه و راش جریان خون را قطع کرده، رگ بیمار را با نرمال سالین باز نگهداشته و به پزشک اطلاع دهید.
• برای نیم ساعت اول هر 15 دقیقه و بعد از آن هر نیم ساعت تا یک ساعت و سپس هر یک ساعت، علائم حیاتی را کنترل و ثبت کنید.
• در صورت عدم واکنش نسبت به خون، سرعت ترانسفوزیون را به تدریج افزایش دهید.
• بعد از اتمام ترانسفوزیون، علائم حیاتی بیمار را مجدداً کنترل و ثبت کنید.
• نحوۀ اجرای ترانسفوزیون، شمارۀ کیسه، زمان شروع و اتمام، مقدار و نوع فرآورده، واکنش های بیمار، میزان سرم تزریقی و مداخلات پرستاری را ثبت کنید.

در طول فرآیند چه چیزی انتظار می رود؟

قبل از انتقال خون

در موارد بیماری مزمن، پزشک آزمایش خونی به نام شمارش کامل خون (CBC) را برای تعیین اینکه آیا نیاز به انتقال خون دارید یا خیر، تجویز می کند. فقط چند دقیقه طول می کشد تا برای این آزمایش، خون گرفته شود. نتایج از چند ساعت تا چند روز بعد در دسترس هستند. اگر وضعیت شما اورژانسی باشد، پزشک قبل از انتظار برای نتایج آزمایش خون اقدام می کند

گروه خونی

هنگامی که پزشک تشخیص داد که شما نیاز به انتقال خون دارید، یک متخصص پزشکی نمونه خون دیگری می گیرد. نمونه برای آزمایش به آزمایشگاهی فرستاده می‌شود. این تست را می توان تنها در چند دقیقه انجام داد. دانستن گروه خونی شما مهم است. این اطمینان می دهد که نوع خونی که پزشک به شما می دهد با خون شما مطابقت دارد.

15 دقیقه اول تزریق خون

یک پرستار حداقل تا 15 دقیقه اول انتقال خون در کنار شما خواهد بود. به این دلیل که بیشتر واکنش‌هایی که با انتقال خون اتفاق می افتد، بلافاصله رخ می‌دهد. نمونه هایی از واکنش های انتقال خون عبارتند از:

1. تب
2. کمر درد
3. خارش
4. مشکل در تنفس
5. لرز

اگر این علائم را داشته باشید، تزریق خون بلافاصله متوقف می شود.

یک تا چهار ساعت بعد

اگر واکنشی نشان ندادید، پرستار ممکن است سرعت انتقال خون را افزایش دهد. اگر شرایطی دارید که بر توانایی بدن شما برای حفظ تعادل مایعات تأثیر می گذارد، مانند نارسایی احتقانی قلب، ممکن است انتقال خون کندتر باشد. در طول انتقال خون، پرستار یا پزشک علائم حیاتی شما را مرتباً بررسی می کند. موارد زیر بررسی می شود:

1. فشار خون
2. ضربان قلب
3. درجه حرارت
4. فراتر از چهار ساعت
5. اگر به طور مداوم خونریزی دارید، تزریق خون تا زمانی که خونریزی دارید ادامه خواهد داشت. اگر خونریزی گوارشی دارید یا در جراحی خون از دست می‌دهید، پزشک سعی می‌کند میزان از دست دادن خون را دنبال کند و در صورت نیاز خون را جایگزین کند.

عوارض جانبی انتقال خون

استفاده از خون سازگار بسیار مهم است. در غیر این صورت، سیستم ایمنی بدن شما به خون اهداکننده حمله خواهد کرد. این می تواند یک رویداد تهدید کننده زندگی باشد. اگرچه برخی خطرات وجود دارد؛ اما اقدامات احتیاطی دقیق خطر انتقال عفونت یا بیماری را کاهش می دهد، انتقال عفونت از طریق انتقال خون نادر است. برخی از افراد پس از این روش، واکنش هایی نسبت به انتقال خون نشان می دهند. علائم عموماً خفیف هستند و ممکن است شامل موارد زیر باشند:

• درد پشت، قفسه سینه یا عضلات
• لرز
• سرفه، خس خس سینه
• تب
• سردرد
• خارش، بثورات
• ورم

ممکن است این نشانه ها را با تأخیر داشته باشید. این زمانی اتفاق می افتد که عوارض جانبی روزها یا حتی هفته ها بعد رخ دهد. گاهی اوقات شامل ادرار تیره رنگ نیز می شود. حتماً عوارض جانبی حتی خفیف را فوراً به پزشک یا پرستار خود گزارش دهید. داروهای مصرفی قبل از تزریق خون می توانند عوارض جانبی را کاهش دهند.